Wasakhowga carradu waa mid ka mid ah dhibaatooyinka deegaanka ugu muhiimsan in aan maanta wajahayno, in kasta oo aysan mar walba helin dareenka ay mudan tahay. Si ka duwan wasakhowga hawada ama biyaha, xaalufka carrada inta badan lama dareemo, xitaa marka saameynteedu ay sii jiri karto tobanaan sano ama xitaa ay noqoto mid aan laga laaban karin.
Wasakhowga noocaan ah wuxuu saameeyaa beeraha, kala duwanaanshaha noolaha, caafimaadka dadka iyo sii jirista meeraha.. Sidaa darteed, fahamka sababaheeda, garashada ilaha laga helo, iyo ku dhaqanka talaabooyinka ka-hortagga ayaa fure u ah yaraynta waxyeeladeeda. Maqaalkan, waxaynu mid kasta oo ka mid ah arrimahan ku soo qaadan doonaa si hufan oo hufan, si aad u fahmi karto dhacdadan adigoon waxba ka tagin.
Waa maxay wasakhowga ciidda?
Wasakhowga carradu waxa uu ka kooban yahay joogitaanka walxaha kiimikaad ama wasakh halis ah oo wax ka beddela qaabka iyo tayada ciidda.. Walxahaas waxaa ka mid noqon kara biraha culus, hydrocarbons, sunta cayayaanka, qashinka warshadaha, walxaha shucaaca, iyo xitaa hadhaagii noolaha. Joogitaankoodu wuxuu si xun u saameeyaa flora, fauna, noolaha carrada, dalagyada beeraha iyo caafimaadka dadka.
Ilaha wasakhaysan waa badan yihiin, in kasta oo ay dhammaantood leeyihiin ficilka bini'aadamka ee ay wadaagaan. Dhaqdhaqaaqyada warshadaha, beeraha degdega ah, maareynta qashinka oo aan ku filneyn ayaa ka mid ah dambiilayaasha ugu waaweyn.
Ciidda wasakhaysan waxay luminaysaa bacriminta, waxay u nuglaadaan nabaad guurka, waxayna u dhaqmi kartaa sidii marin gudbinta biyaha dhulka hoostiisa ee wasakhaysan ama xitaa cuntada lagu beero.
Sababaha ugu waaweyn ee wasakhowga ciidda
Sababaha wasakhowga ciidda waxaa loo kala saari karaa inay yihiin dabiici iyo anthropogenic., kan dambe ayaa mas'uul ka ah ku dhawaad dhammaan kiisaska halista ah ee laga diiwaangeliyay adduunka oo dhan.
- Isticmaalka xad dhaafka ah ee agrochemicals: Bacrimiyeyaasha, herbicides, iyo sunta cayayaanka lagu isticmaalo beeraha degdega ah waxay ku dhamaanayaan in ay dhex muquuraan ciidda, taas oo saamaysa qaabdhismeedkeeda iyo nolosheeda microbial.
- Hawlaha warshadaha: Inta lagu jiro wax soo saarka, macdanta, farsamaynta biraha, ama hababka sifaynta saliidda, qashinka sunta ah ayaa la soo saaraa oo aan inta badan si sax ah loo maareynin.
- Daadinta shilalka iyo kaydinta aan habboonayn: Diidmada walxaha sida saliidda, dareeraha ama wasakhda dareeraha ah waxay si degdeg ah u wasakheeyaan dhul ballaaran.
- Qashinka guryaha iyo warshadaha oo si liidata loo maareeyay: Marka meelaha qashin-qubka ah aan la koontaroolin, caleenta ayaa soo gasha dhulka hoose ee sida biraha culus iyo isku-dhisyada sunta ah.
- Joogitaanka walxaha shucaaca: Goobaha warshadaha ama meelaha lagu tijaabiyay hubka, waxaa caadi ah in laga helo cesium, uranium ama walxo kale oo wasakheeyay ciidda qarniyo badan.
Wasakhowga ugu badan ee carrada
Noocyada wasakhaysan ee laga heli karo ciidda aad bay u kala duwan yihiin., khatartiisuna waxay ku xidhan tahay tirada iyo isticmaalka dhulka.
- Biraha culus: Arsenic, lead, mercury, cadmium iyo nikkel waa wax soo saarka warshadaha iyo macdanta. Way sun yihiin xitaa marka ay yar yihiin waxayna ku urursan karaan dhirta iyo xayawaanka.
- Hydrocarbons Petroleum (PHC): Soo bandhiga alaabooyinka sida shidaalka ama naaftada, waxay wax ka beddelaan qaab dhismeedka ciidda iyo awoodda ay u leeyihiin inay ceshadaan biyaha iyo nafaqooyinka.
- Walxiyeyaasha warshadaha: sida toluene ama benzene, si degdeg ah ayey uumi u soo baxaan, waxayna saamayn ku yeelan karaan ciidda iyo hawada labadaba, taasoo dhaawac u geysta xubnaha gudaha iyo xataa kansarka.
- Agrochemicals: Sunta cayayaanka lagu dilo iyo herbicides waxay ku sii jiraan carrada muddo dheer, taas oo saameyn ku yeelata noolaha faa'iidada leh waxayna carqaladeeyaan silsiladda cuntada.
- Asbestos: Loo isticmaalo dhismaha, waa kansar waxaana lagu sii daayaa deegaanka marka si khaldan loo maareeyo.
Cawaaqibta wasakhda carrada
Cawaaqib xumada ka dhalata waxay aad uga fogtahay ciidda lafteeda, waxayna saamayn toos ah ku leedahay caafimaadka dadka, noolaha iyo dhaqaalaha..
La Tayadii ciidda ayaa hoos u dhacday, hoos u dhigista awoodda ay ku ceshan karto biyaha iyo nafaqooyinka. Tani waxay si toos ah u dhaawacaysaa beeraha, iyadoo yaraynaysa wax soo saarka dalagga iyo sugnaanta cuntada.
Sidoo kale, wasakhdu waxay gaari kartaa biyaha dhulka hoostiisa kuna faafo waraabka ama cunista dadka. Cudurada sida kansarka, cilladaha hormoonnada, dhibaatooyinka neefsashada, iyo dhaawaca neerfaha ayaa ku xiran soo-gaadhista ciidda wasakhaysan.
Duurjoogta sidoo kale waxay la kulmaan cawaaqib. Xayawaanka ku quuda ama ku nool ciidda wasakhaysan waa la sumayn karaa, suntan ayaa ku urursan oo u gudubta heerarka kale ee silsiladda cuntada, xitaa waxay saameeyaan aadanaha.
Tusaalooyinka dhabta ah ee wasakhowga ciidda
Qaar ka mid ah kiisaska ugu daran ee wasakhowga ciidda ayaa lagu diiwaangeliyay warbixinnada rasmiga ah. waxayna ku qasbeen in tallaabo sharci iyo mid caafimaad oo degdeg ah la qaado.
- Superfund Landfills (USA): Hay'adda Ilaalinta Deegaanka (EPA) waxay aqoonsatay in ka badan 1.300 qashin qub ah inay yihiin aagagga mudnaanta sare leh sababtoo ah heerarkooda sunta ah oo sarreeya.
- Miinooyinka la dayacay: Wadamo badan, miinooyinka ayaa la xidhay iyada oo aan la samayn wax tallaabooyin badbaado ah, taas oo sababtay in biraha culus ay ku dhacaan ciidda ku xeeran.
- Saldhig Milatari ee Hanford (Maraykanka): ay ka tagtay Wasaaradda Difaaca, ayaa ka kooban qashinka shucaaca ah ee wasakheeyay dhul ballaaran oo dhulka ah.
Tallaabooyinka ka hortagga iyo xakamaynta
Ka-hortagga faddaraynta ciidda aad ayay uga waxtar badan tahay, uga dhaqaale badan tahay ugana badbaadsan tahay in la isku dayo in la soo celiyo mar haddii ay saamayso.. Tallaabooyinka ka-hortagga waxa ka mid ah hab-dhaqannada wanaagsan iyo qaababka sharci-dejinta ee u baahan shirkaduhu inay yareeyaan qiiqooda.
- Xakamaynta qashinka Si sax ah u kala soocida, kaydinta, iyo tuurista wasakhda khatarta ah waxay ka hortagtaa inay soo dhex gasho ciidda.
- Isticmaalka mas'uulka ah ee agrochemicals: dooro beerashada organic iyo bacriminta organic.
- Qiimaynta saamaynta deegaanka: lagama maarmaanka u ah mashaariicda warshadaha ama magaalooyinka cusub si loo ogaado khataraha suurtagalka ah.
- Horumarinta dhaqaalaha wareegtada: dib-u-warshadaynta iyo dib-u-isticmaalka agabka si loo yareeyo abuuritaanka qashinka wasakhaysan.
Dal kastaa wuxuu leeyahay qaab-dhismeed sharci oo u gaar ah si loo maareeyo loogana hortago wasakhowga ciidda. Tusaale ahaan:
- Spain: Sharciga 22/2011 ee qashinka iyo ciidda wasakhaysan, oo ay la socoto Xeerkii Boqortooyada 9/2005, kaas oo dejiya liiska walxaha khatarta ah.
- Mexico: Sharciga Guud ee Ka-hortagga iyo Maareynta Dhameystiran ee qashinka.
- Germany: Sharciga Ilaalinta Ciidda Federaalka ama Sharciga Ilaalinta Ciidda Federaalka.
- Maraykanka: CERCLA (Jawaabta Deegaanka, Magdhowga, iyo Sharciga Mas'uuliyadda), oo loo yaqaan "Superfund."
Dhaqangelinta sharciyadan waxaa weheliya tilmaamo farsamo oo gacan ka geysanaya in la aqoonsado ilaha wasakhaysan ee suurtogalka ah iyo in la dhiso hababka ka hortagga iyo difaaca ee warshadaha iyo hawlaha keena khatarta deegaanka.
Wasakhowga carradu waa dhibaato deegaan oo aan la arki karin inta badan laakiin aad u burburisa. Sababaheeda si weyn ayaa loo diiwaangeliyaa, cawaaqibkeeduna waa ay dhaafsiisan yihiin meelaha muuqda, oo saameeya biyaha, hawada, cuntada iyo bini'aadamka. Si loola dagaallamo, waxaa lama huraan ah in la fahmo ilaha ay ka soo baxdo, la aqoonsado wasakhaha, la hoggaansamo xeerarka, lana fuliyo tallaabooyin ka hortag oo waxtar leh. Ilaalinta carradu waxay u baahan tahay ballanqaad wadajir ah oo ka dhexeeya dawladaha, ganacsatada, iyo muwaadiniinta si loo ilaaliyo mid ka mid ah kheyraadkayaga ugu qiimaha badan iyo kuwa aan la bedeli karin: ciiddeena.
